دوور دیمەنی کوردستانێکی سەربەخۆ: سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست

مەجید حەقی - فینلاند

هەنگاوەکانی بەرەو سەربەخۆیی باشووری کوردستان دوای داگیرکرانی هەرێمی موسڵ لە لایەن دەوڵەتی ئیسلامی سووریە و عێراق (داعش)وە، شەڕی نێوان شیعە و سوننە و ئازاد کردنی ناوچە کێشەدارەکانی باشووری کوردستان لە لایەن هێزی پێشمەرگەوە خێرایی زیاتریان بە خۆیانەوە بینیوە.

پێنج سەدساڵ لەمەوبەر لە ساڵی 1514دا لە ئەنجامی شەڕی نێوان ئیمپراتۆری عوسمانی سوننە و پاشایەتی سەفەوی شیعەوە دابەشکراو و بوو بە قوربانی خوێنرێژی و رکەبەری نێوان مەزهەبەکانی ئیسلامی. دواتر لە ساڵی 1918دا دوای کۆتایی هاتنی شەڕی یەکەمی جیهانی و دابەشکردنی خاکی عوسمانی خاکی کوردستان لەنێوان سێ وڵاتی تازە دامەزراوی عێراق، سووریا و تورکیا دابەش کرا. نیشتیمانی کوردان بەدەر لە ئیرادە و ویستی خەڵکی کورد دابەشکراوە و لە رۆژی دابەشکرانیەوە تا ئەمرۆشی لە گەڵ بێت، بێ وچان گەلی کورد لە هەموو پارچەکانیدا خەباتی کردووە بۆ وەدیهێنانی سەروەری ئینسانی و مافەکانی مرۆڤیی خۆی.  جۆڵانەوەی خانی لەپزێرین  لە  1609 لە ناوچەی ورمێ دژی شا عەباسی سەفەوی بۆ بەدەست هێنانی سەربەخۆیی کوردستانی ژێر دەستی سەفەویەکان دەسپێکی ئەو جۆڵانەوانە بووە کە لەماوەی پێنج سەد ساڵی رابردوودا لە کوردستان بەرێوە چووە.

دابەشکردنی یەکەمی کوردستان و بەدوای ئەو دامەزراندنی وڵاتانی تازە لە رۆژهەڵاتی ناوەراستەوە دوای کۆتایی هاتنی شەڕی یەکەمی جیهانی، بەدەر لە ئیرادەی گەلانی ئەو ناوچەیە، هەرێمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە سەر چەندین ولاتی تازە دامەزراو دابەش کراوە و حکوومەتە دیکتاتۆری و تۆتالیتەرەکان حاکم کراون بۆ سەرکوتی خەڵکی ناوچە و پاراستنی بەرژەوەندی براوەکانی شەڕ.

ئاکامی ئەو رەوشە سەرهەڵدانی دەیان شەڕ و قەیرانی نەتەوایەتی و ناوچەیی و تەنانەت شەڕی نێوان ئێران و عێراق و شەرەکانی دیکەی ناوچە بووە. ئابووری ناوچە سەرەرای بوونی سەرچاوە دەوڵەمەندە ژێر زەویەکان لە خراپترین حاڵەتدایە. زۆربەی هەرە زۆری خەڵکی هەرێمەکە لە ژێر هێلی فەقیری دا دەژین و بەشی هەرەزۆری ئیمکانات و سەرمایەی دەوڵەتانی ناوچە بۆ چەکوچۆلی سەرکوتی خەڵک بەکار دەبردرێت.

دەسپێکی بزاڤی ناسراو بە بەهاری عەرەبی نیشانی دا بە بێ چارەسەری کێشەکانی ناوچەیی، ئایینی و نەتەوایەتی دێموکراسی ناتوانێت لە رۆژهەڵاتی ناوەراست دا جێی خۆی بکاتەوە و نەهادینە بکریت. سەرەرای بوونی دستوورێکی بە روالەت دێموکراتیک، دەوڵەتی عێراقیش کە لە سێ قەوارەی جیاوازی شیعە، سوننە و کورد پێک هاتووە بە هۆی نەبوونی دادپەروەریەک لە دابەشکردنی دەسەڵات و رابردووی تاڵی رابردوو  ئەمرۆ گەیشتووتە هەڵدێری لێک هەڵوەشان.

لە سەدەی شانزدەهەمەوە تا شەڕی دووەمی جیهانی کیشوەری ئورووپا یەکێک لە خوێناویترین ناوچەکانی جیهان بوو. سەربەخۆیی وڵاتانێک کە سەردەمانێک لە ژێر رکێفی ئیمپراتۆریە گەورەکانی ناوچەبوون بوو بە هۆی گەشەکردنی هەرکام لەو وڵاتانە بە جیاو و بە پیی ئەو پەرەئەستاندنی دێموکراسی و سەر ئەنجام بە دامەزراندنی یەکیەتی ئورووپا و بازاری هاوبەشی ئورووپا، ئەو ناوچەیەی کردۆتە گەورەترین ناوچەی سەقامگیری جیهان، کە لەودا بنەماکانی وەک رێزگرتن لە مافی مرۆڤ، مافی سەروەری نەتەوەکان و کەمینە نەتەوایەتیەکان، دێموکراسی و گەشەسەندن، رێز لە کەڕامەتی مرۆڤ بوونەتە نرخ و بەهای هاوبەش.

بۆ ئەوەی رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئێرانیش لە گەڵ دابێت، بگات بە ئاشتیەکی سەقامگیر، پێویستە نەخشەی ژئێۆپۆلیتیکی ئەو هەرێمە سەر لەنوێ بە پێی ویستی نەتەوەکانی پێکهێنەری ناوچەکە بگۆردرێت و گەلانی ناوچە بگەن بە مافەکانی خۆیان، تا بتوانن لە هەلومەرجێکی وەک یەک بەرەو ئاوەدانکردنەوە و هاوژینیەکی ئاشتی خوازانە و پێشکەوتووانە لە هەرێمدا هەنگاو بنێن. لەو رووەوە رەوتی سەربەخۆیی باشووری کوردستان دەتوانێت ببێتە سونامیەکی نوێ لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست دا. شۆکی سەربەخۆیی کوردستان بەتایبەت بۆ دەسەڵاتدارانی ئێران و سووریا و تا ئاستێکیش تورکیا لەوانەیە جەڵتەهێنەر بێت، بەڵام ئەم رووداوە دەبێتە هۆی تێکچوونی دۆمینۆی دیکتاتۆرەکانی ناوچە و بە ئازادی گەلانی ناوچە، دێموکراسی، گەشەسەندن و ئاشتی روو بە هەرێمێک دەکات کە زیاتر لە پێنج سەد ساڵە لەخوێن دا دەگەوزێت. 

سەربەخۆیی کوردستان دابەشکردنی هیچ وڵاتێک نیە، بەڵکوو لە حاڵەتێکی وادا، وەسەریەک کەوتنی نشتیمانێکە کە پێنج سەد ساڵ لەمەوبەر لە لایەن داگیرکەرانەوە دابەشکراوە و سارێژکردنی برینە قووڵەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراستە. کورد سەرەرای سەرکوت و هەوڵی زۆری دەوڵەتانی ناوەندی ئێران، تورکیا، عێرا ق سووریا قەت نەبووتە بەشێک لە کۆمەڵگای ئەو وڵاتانە. لەوماوەیەدا دەسەلاتگەلی زۆر لە سەر کار لابردراون، حکوومەتی جۆراوجۆر دامەزراون و و سەرکوت و زەبر و زەنگی زۆر بەسەر گەلی کورد دا تاقی کراوەتەوە. بەڵام سەرەرای ئەوە خەبات و مافخوازی نەتەوەی کورد رۆژ بە رۆژ گەشەی سەندووە و ئەمرۆ سەرانسەری کوردستانی گرتووە. ئێستا دەبی بۆ هەموولایەک روون ببێتەوە تا پرسی کوردی لەو وڵاتانەدا چارەسەر نەکرێت نە دێموکراسی لەوێ جێگیر دەبێت نە ئاشتی و پێشکەوتن بەخۆیەدە دەبینێت.