ئایا توركیا چی دەوێت‌و بۆچی لەگەڵ هەمووان لەشەڕدایە؟

دوای ئەوەی لە ساڵی 2002 پارتی داد و گەشەپێدان لە توركیا هاتەسەركار،  دوا ئەوەی شوێنپێی خۆی قایم كرد و بنكە جەماوەرییەكەی فراوانتر كرد، ڕەفتار و كردەووەكانی توركیا بە تەواوی گۆڕانینان بەسەرداهات، بە تایبەتیش لە سیاسەتی دەرەوەدا.

لە ئێستادا زیاد لە هەر كاتێكی دیكە، چ ڕاستەوخۆ و چ ناراستەوخۆ، دەست لە كاروباری دەوڵەتانی دەرەوەی خۆی وەردەدات.

توركیا ڕاستەوخۆ دەستی لە كاروباری‌ سوریا و لیبیا وەرداوە، بنكەیەكی سەربازی لە سوماڵ دامەزراندووە، لە سودانیش گەرەكی بوو بنكەیەكی سەربازی دابمەزرێنێت، بەڵام دەسەڵاتدارانی تازەی سودان، هەموو ڕێككەوتننامەكانیان لەگەڵ توركیا هەڵوەشاندنەوە و بەمەش ئەو كارەی ئەنقەرە مەیسەر نەبوو، لە عێراقیش (هەرێمی كوردستان) بنكەیەكی سەربازی لە بەعشیقە دامەزراندووە و ناوە ناوەش هێرش دەكاتەسەر خاكەكەیی و نەیشاردۆتەوە كە چاوی لە گێڕانەوەی ویلایەتی موسڵە.

توركیا خۆی گلاندووەتە ململانێكانی ڕۆژهەڵاتی دەریایی سپی ناوەڕاستەوە و ئاڵینگاری زۆرێك لە دەوڵەتانی هاولێواری دەریاكە دەكات، لەوانەش یۆنان و ئیتاڵیا و میسر، ڕێككەوتننامەیەكی دیاریكردنی سنوری دەریایی لەگەڵ حكومەتەكەی فایز سەڕاجی تەڕابلۆس مۆركرد و كۆششی گەڕان و پشكنینە بە دوای سەرچاوەكانی ووزە لەو ناوچەیەدا‌.

توركیا لە ئێستادا لەگەڵ ئێران و ڕوسیا و ئەمریكا و یەكیەتی ئەوروپادا لە ململانێ دایە، لە كێبڕكێیەكی توند دایە لەگەڵ میسر و دەوڵەتانی كەنداو (جگە لە قەتەر)، لە ئێستادا ئەنقەرە وەك ئەسپێكی سەرشێتی لێهاتووە و بە ڕاست و چەپدا پەلامار دەدات، ئەنقەرە لە پێكدادان دایە لەگەڵ هەمووان، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەلقان و قەوقازدا، تەنانەت لەگەڵ دۆستەكانیشیدا لە ململانێیەكی توند دایە، بەڕادەیەك كە داوا دەكرێت لە ناتۆ دەربكرێت. 

پرسیارەكەش ئەوەیە: ئایا توركیا چی دەوێت و بۆچی لەگەڵ هەمووان لە پێكدادان دایە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە دا، سەید جبیل- ڕۆژنامەنووس لە گرتەیە‌كی ڤیدیۆی لەسەر یوتیوب بەم شێوەیە ئەو پرسە ڕوون دەكاتەوە و دەڵێت:  توركەكان لە هەوڵی ڕێكخستنەوەی دۆخی دوای جەنگی جیهانی یەكەمدان، ئەوان ئەوكات كە لە جەنگەدا شكستانهێنا و هاوپەیمانانیش سنوری قەڵەمڕەووی توركیایان بەرتەسك كردەوە، لە ساڵی 1920 ڕێككەوتننامە‌ی "سیڤەر" یان بەسەردا سەپاند كە بە تەواوی ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانی هەڵوەشاندەوە، كەمالییەكان بە سەركردایەتی ئەتاتورك بەمە ڕازی نەبوون، بۆیە دوای كۆشش و هەوڵی زۆریان، ئەو ڕێككەوتننامەی سیڤەریان لەبار برد و بۆیان گۆڕین بە ڕێككەوتننامەی لۆزان- ی ساڵی 1923 كە سنوری دەوڵەتی تازەی توركیای دیاریكرد، توركەكان بە ناچاری قبوڵیان كرد، چونكە بژاردەیەكی باشتریان نەبوو.

جبیل باسی ئەوەش‌ دەكات كە لە ئێستادا 97 ساڵ بەسەر ڕێككەوتننامەی لۆزاندا تێپەڕیوە، توركەكانیش وەك جاران لاواز نین و هەست بەوە دەكەن خاوەن زێدەهێزن و لە جاران بەهێزترن، بۆیە دەیانەوێت چاو بە ڕێككەوتننامەكانی پێشوویاندا بخشێننەوە، ئەوان ئێستا 80 ملیۆن كەسن، خاوەن بەهێزترین ئابوورین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە نزیكەی 850 ملیار دۆلاری ساڵانه كە لە ئابووری هەریەك لە سعودیە و میسر و ئێران و ئیسڕائیل بەهێزترە‌، ئەندامی ناتۆن‌، هەست دەكەن بوونە بەشێك لە چەند تۆڕێكی ئەمنی لە ناوچەكەدا، بۆیە پێگەی ئەوان لە ئێستادا ‌ بۆ ئەمریكا و ڕوسیا و یەكیەتی ئەوروپاش گرنگە.

جبیل بەردەوام دەبێت و دەڵێت: ئەم باوەڕەی توركەكان وای لێكردن پێی وابێت دەتوانن ڕۆڵێكی گەورەتر لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەرەوەی ئەو ناوچەیەشدا بگێڕن، ئەم تیزە خاوەنەكەی‌ ئەحمەد داود ئۆغڵۆ بوو كە پێشتر ئەندامێكی باڵای پارتی داد و گەشەپێدان بوو و پۆستی سەرۆك وەزیران وەزیری دەرەوەی پێ سپێردرا بوو، لە ئێستاداشدا لە پارتەكەی‌ جیابۆتەوە و پارتی ئایندەی‌ دامەزراندووە.

جبیل لە بارەی داود ئۆغڵۆ- وە دەڵێت:  ئۆغڵۆ لە پەرتووكی (قوڵایی ستراتیژیدا) ئەو تێزەی خۆی ڕوونكردۆتەوە ، ئەو پێی وایە نابێت توركیا تەنها پردی پەیوەندی بێت لە نێوان ئەوروپا و ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵكو دەبێت ڕۆڵێكی جیهانی گەورەتر‌ بگێڕێت، چونكە خاوەنی هێزێكی نێودەوڵەتییە، بۆیە دەبێت خاوەن سیاسەتێكی سەربەخۆی بێت كە لە سیاسەتی ئەمریكا و یەكیەتی ئەوروپا و هێزەكانی دیكه جیاواز بێت‌، بۆیە دەبێت سیاسەتێكی فراوانخوازی بگرێتەبەر و شكۆمەندی جارانی دەوڵەتی عوسمانی بگێڕێتەوە و هەژموونی خۆشی لەو دەوڵەتانەدا پەرەپێ بدات كە جاران نشینگەی‌ (موستەعمەری) دەوڵەتی عوسمانی بوون.

جبیل بەم شێوەیە باس لە ئامادەسازی توركیا بۆ ئەو دۆخە تازەیە دەكات و دەڵێت: توركیا لەسەر دوو ئاست ئامادەسازی بۆ پراكتیزەكردنی ئەو سیاسەتە فراوانخوازییەی كردووە؛ یەكەم ئاستی ناوخۆیی و دووەمیش ئاستی سیاسی: لەسەر ئاستی ناوخۆیی پارتی داد و گەشەپێدان بە چەندەها ڕێباز و شێوازی جۆراوجۆر كاری بۆ پڕۆژەكەی خۆی كردووه، یەكێك لەوانەش‌‌ گۆڕینی هۆشیاری بە كۆمەڵی كۆمەڵگای توركیایە كە زۆرینەیان‌ پەروەردەی بیری كەمالیزمن، ئەو كەمالیزمەی وڵاتی توركیاشی گۆڕی بۆ وڵاتێكی عەلمانی و بنەماكانی دەوڵەتی عوسمانی لێكهەڵتەكاندن. هەروەها ئەردۆغان و پارتەكەی لە كاردان بۆ چەسپاندنی ناسنامەیەكی دیكەی جێگرەوە بۆ توركیا كە بە عوسمانییەتی تازە ناسراوە و ئامانجی گەڕانەوەیە بۆ میراتی دەوڵەتی عوسمانی و بنەما هزرییەكانی.

 جبیل لە بارەی عوسمانییەتی تازەوە‌ دەڵێت:  لەم پێناوەدا و لە دوای چەندەها ساڵ كاركردن، پارتەكەی ئەردۆغان و توانی توێژێكی گەورە‌ی كۆمەڵگای توركی بەرەو ئەو ناسنامەیە ئیسلامییە كێش بكات؛ لەم پێناوەدا لە دیسەمبەری ساڵی 2014 خوێندنی زمانی توركی كۆنی بە پیتی عەرەبی زیندوو كردەووە كە پێشتر كەمال ئەتاتورك گۆڕێ بووی بۆ پیتی لاتینی، دواتر دەستیكرد بە دامەزراندنی قوتابخانەكانی (ئیمام خەتیب) كە لە ساڵی 2018 دا ژمارەی قوتابییەكانی گەیشتنە یەك ملیۆن و سێ سەد هەزار قوتابی كە پێشتر و له ساڵی  2002 – 2003 تەنها 50 هەزار قوتابی بوون.

له ئاستی سیاسەتی دەرەوەش، ‌ توركیا هاوپەیمانی لەگەڵ كۆمەڵەی ئیخوان موسلمین بەستووە كە ئامانجیان گێرانەوەی‌ خەلافەتی ئیسلامییە و 80 ساڵیشە كاری بۆ دەكەن، ئەم كۆمەڵەیە باوەڕیان بە دەوڵەتی نەتەوەیی نییه و باس لە ئومەتی ئیسلامی دەكەن، ئەمە جگە لەوەی خاوەن هەژموونێكی فراوانن‌ لە جیهانی ئیسلامیدا، سەرباری جیاوازییەكانی نێوان پارتەكەی ئەردۆغان و ئیخوان موسلمین، بەڵام كۆلكەی هاوبەشیان زیندووكردنەوەی خەلافەتی ئیسلامییە. سەرباری هەموو ئەمانەش مسۆگەركردنی پشتیوانی وڵاتی وڵاتی قەتەرە لە پڕۆژەكانی‌ پارتەكەی ئەردۆغان.

جبیل لە بارەی میكانیزمی گەیشتن بەو خەونەی ئەردۆغان و پارتەكەی دەڵێت: پارتەكەی ئەردۆغان ڕاستەوخۆ ناڵێت ئامانجیان گێڕانەوەی شكۆی خەلافەتی عوسمانی و نشینگەكانیەتی، ناشڵێن كار بۆ فراوانخوازی و پەلهاویشتن لە دەرەوەی توركیادا دەكەن، ئەوان ناڕاستەوخۆ و بەشێوەی جۆراوجۆر گوزارە لەو ئارەزووە فراوانخوازییەیان دەكەن؛ ئەردۆغان چەندەهاجار بە ئاشكرا گوتویەتی: "پێویستە چاو بە ڕێككەوتننامەی لۆزاندا بخشێننەوە" چونكە ستەمی لە توركیا كردووە. ئەوان ناڵێن هەموو ڕێككەوتننامەكە دەگۆڕن بەڵكو دەڵێن هەندێك لە بڕگەكانی لێڵ و نادیارن و پێویستی بەوەیە ‌چاوی پێدابخشێننەوە، ئەو كات یۆنان سەبارەت بەم پرسی ئەردۆغان ورژاندی بە توندی وڵامی توركیای دایەوە، چونكە قسەكانی ئەردۆغان واتای ئەوە دەگەیەنێت كە دەبێت سنوری دەوڵەتان گۆڕانكاری تێدا بكرێت.

نەك هەر ئەوەندە بەڵكو ئەردۆغان سەبارەت بە چەند شارێكی بولگاریا وتوویەتی كە ئەو شارانە دەكەون نێو جەرگەی (سنورە ڕوحییەكەی دەوڵەتی توركیا) وە، چەندەهاجار ئەردۆغان و تەنانەت پارتە سیاسییەكانی دیكەی توركیاش، باسی ئەوەیان كردووە كە مافە مێژووییەكانیان لە موسڵ وەردەگرنەوە، ئەوەی ئێستاش لە كوردستانی ڕۆژئاوا ڕوودەدات بەشێكە لە پلانە فراوانخوازییەكەی‌ دەوڵەتی توركیا بەو ئاقارەی باسكرا، چونكە توركیا لە سوریا بە ئاشكرا هەڵمەتێكی بە تورككردنی ئەو ناوچانەی دەستپێكردووە كە لەباكوری سوریا داگیری كردوون. ناوە ناوەش هەندێك لە بەرپرسانی حكومەتی توركی لەسەر تەلەفزیۆن و میدیاكان ئاماژە بۆ چەند نەخشەیەك دەكەن كە گەورەترین لە نەخشەی ئێستای توركیاو چەندەها ناوچەی بەلقان و بولگاریا و یۆنان و عێراق و باكوری سوریا لەخۆدەگرن.

سەبارەت بەوەش كە ئاخۆ ئەو سیاسەتەی توركیا چی لێدەكەوێتەوه؟ ، جبیل دەڵێت‌: ئەم سیاسەتەی ئەردۆغان پێكدادانی گەورەی ‌ لە نێوان توركیا و نزیكەی سەرجەم دەوڵەتانی جیهاندا لێدەكەوێتەوه، چونكە داوای گۆرانكاری دۆخی دوای جەنگی جیهانی یەكەم دەكات، ئەم سیاسەتە ئەنقەرە تووشی پێكدادان دەكات لەگەڵ سوریا و عێراق و هەموو جیهانی عەرەبی و بە تایبەتیش خۆرهەڵاتی عەرەبی، لەگەڵ میسر و دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی دەریایی سپی ناوەڕاست بە تایبەتیش یۆنان، چونكە توركیا چاوی لە هەندێك لە دوورگەكانی دەریایی ئیجەیە، لە ناوچەی دەریایی ڕەش و قەوقازدا تووشی پێكدادانی دەكات لەگەڵ ڕوسیا، دواتریش پێكدادانی لەگەڵ ئەمریكا و یەكیەتی ئەوروپادا.

سەید جوبەیل لە كۆتایدا دەڵێت : پوختەی قسە ئەوەیە:  كە توركەكان خاوەن بەرزەفڕی و چاوتێبڕینی گەوره و مەترسیدارن، هەوڵی گۆڕێنی هەموو گۆرانكارییەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی دەدەن، ئەمەش‌ مەترسیدارە و‌ تووشی پێكدادانیان دەكات لەگەڵ نزیكەی سەرجەم دەوڵەتانی جیهاندا، چونكە چاوتێبڕینەكانی توركیا لەسەر هەگبە و كەوڵی دەوڵەتانی دیكە دەبێت، بۆیە كە توركیا لەسەر پیادەكردنی ئەو سیاسەتە دەرەكییە فراوانخوازییەی بەردەوام بێت، هیچ گومانی تێدا نییە ،‌ درەنگ یان زوو،  تووشی پێكدادانی گەورەی دەبێت لەگەڵ دەوڵەتانی جیهاندا.

ئامادەكردن‌و وەرگێران: لوقمان حاجی قادر

شارپرێس